Sài Gòn xưa du ký: Chuyện xây dinh Thống đốc Nam kỳ

Trước thập niên 1860, khi thực dân Pháp chưa đặt chân lên đất Nam kỳ, Sài Gòn là một ngôi làng trù mật, nhà cửa cư dân phần lớn làm bằng tre nứa và gỗ, lợp lá dừa, tập trung nhiều ở hai bên bờ sông Sài Gòn. Khi thực dân chính thức chiếm Sài Gòn (1862), công sở của bộ máy cai trị cũng chỉ là những kiến trúc làm bằng vật liệu nhẹ của địa phương. Để có nơi làm việc cho viên Thống đốc, thực dân Pháp phải nhập về từ Singapore một phức hợp những ngôi nhà bằng gỗ, đặt trên khu đất rộng được giới hạn bởi các con đường Nguyễn Du - Đồng Khởi - Lý Tự Trọng - Hai Bà Trưng ngày nay. Người Sài Gòn thời đó gọi nơi đây là tư dinh của Thủy sư Đề đốc.

Đến năm 1865, Pháp mới tính đến việc xây dựng một dinh Thống đốc. Vị trí đắc địa nhất được chọn là vùng đất cao nhất Sài Gòn, rộng 15 ha, có nơi làm công viên, vườn cây và những bãi cỏ xanh mướt, nhìn ra không gian rộng thoáng. Ngày 5.2.1865, tờ Courrier de Saigon đăng thông báo của chính quyền thuộc địa dành khoản tiền thưởng trị giá 4.000 franc cho các kiến trúc sư hay nghệ sĩ nào giới thiệu đề án tốt nhất được chọn làm cơ sở xây dựng dinh Thống đốc Nam kỳ. Khoản tiền thưởng không phải là nhỏ, vậy mà đến ngày 20.4.1865, vượt quá thời hạn chót 25.3.1865, chỉ mới có 2 đề án được gửi tới ban tổ chức, song sau khi xem xét, họ không chọn đề án nào.

Cuối cùng, cơ hội bắt tay xây dựng dinh Thống đốc Nam kỳ xuất phát từ một sự tình cờ. Trong một dịp ghé Hồng Kông, lần lượt hai đô đốc Pháp Ohier và Roze (từng làm Thống đốc Nam kỳ) có dịp tiếp xúc với một kiến trúc sư người Pháp trẻ tên Hermitte, nguyên là học viên Trường Mỹ thuật Paris. Tại Hồng Kông, Hermitte đã đoạt giải thưởng thiết kế đồ án tòa thị chính, vượt qua nhiều kiến trúc sư khác. Nắm bắt được những thông tin này, Roze và Ohier trở về Sài Gòn, thuyết phục đương kim Thống đốc Nam kỳ De La Grandière chính thức mời Hermitte thiết kế và xây dựng dinh Thống đốc. Một trong những biện pháp được sử dụng để lôi kéo nhân tài trẻ này là khoản thu nhập 36.000 franc/năm, cao hơn rất nhiều so với những viên chức Pháp đứng đầu các cơ quan tại Sài Gòn. Và những gì De La Grandière làm đã có một hiệu ứng tốt: chỉ mấy ngày sau khi đến Sài Gòn, Hermitte trình một đồ án được viên Thống đốc chấp thuận ngay.

Ngày chủ nhật 23.2.1868, lễ đặt viên đá đầu tiên xây dựng dinh Thống đốc Nam kỳ đã diễn ra dưới sự chủ trì của Đề đốc De La Grandière, với sự tháp tùng của nhiều sĩ quan và viên chức cao cấp của Pháp. Người làm phép cho công trình là Giám mục Miche. Với sự phụ giúp của kiến trúc sư Hermitte, Thống đốc De La Grandière làm lễ đặt viên đá đầu tiên được chôn sâu 2,6 m, trên một tầng đất rất cứng chắc. Đó là một viên đá hoa cương vuông vắn, mỗi cạnh 50 cm, được mang từ Biên Hòa về.

Trong thời gian xây dựng, Hermitte đã cho đào một hố móng sâu 3,5 m, lấy đi 2.436 m³ đất đá và sử dụng khoảng 2 triệu viên gạch. Năm 1870, công trình đang thực hiện theo tiến độ đã định thì chiến tranh Pháp - Phổ nổ ra, hoàng đế Napoléon III bị bắt làm tù binh, nước Pháp thất trận.

Sự kiện này ảnh hưởng không nhỏ đến việc xây dựng dinh Thống đốc Nam kỳ, do nhiều vật liệu phải được chuyển từ chính quốc sang. Cũng vì thế mà mãi đến năm 1875, công trình kiến trúc đồ sộ này mới hoàn chỉnh phần trang trí. Sốt ruột về sự chậm trễ trong tiến độ xây dựng và hoàn thành cơ sở, ngay từ năm 1873, Thống đốc Nam kỳ Dupré khi đó đã dọn về đây để ở và làm việc trong lúc việc trang trí còn tiếp diễn. Dinh gỗ "Thủy sư Đề đốc" còn được lưu giữ, mãi đến năm 1877 mới bị phá hủy hoàn toàn (theo Jean Bouchot - La naissance et les premières années de Saigon, ville française - Saigon 1927, trang 73 - 75).

Ngày 16.11.1887, Toàn quyền Đông Dương đầu tiên là Jean Antoine Ernest Constans được cử sang VN. Dinh Toàn quyền Đông Dương được xây dựng tại Hà Nội là nơi ở và làm việc chính thức của Constans, song ông ta cũng thường xuyên vào Sài Gòn, nghỉ lâu ở đây, nên chính quyền thực dân đã chuyển công năng của dinh Thống đốc Nam kỳ thành dinh Toàn quyền Đông Dương thứ hai. Họ cho xây tại đường De La Grandière (nay là Lý Tự Trọng) một dinh thự mới làm nơi ở và làm việc cho viên Thống đốc Nam kỳ, và từ đó người dân gọi là "dinh Phó Soái" (dịch từ chức vụ của Thống đốc Nam kỳ lúc bấy giờ là "Lieutenant-Gouverneur de la Cochinchine", phân biệt với chức danh Toàn quyền Đông Dương là "Gouverneur général de l'Indochine". (còn tiếp)