Lửa thiêng Võ Tánh, lòng nhân Trần Quang Diệu

Bi tráng và nhân nghĩa

Võ Tánh quê dinh Trấn Biên (nay thuộc Đồng Nai). Khi Tây Sơn vào Gia Định, ông tự khởi binh chống giữ, đến năm 1788 thì quy thuận chúa Nguyễn Ánh. Đại Nam liệt truyện ghi ông trí dũng hơn người, từng có một vạn quân trước khi về với chúa Nguyễn. Cùng Đỗ Thanh Nhơn, Châu Văn Tiếp, ông được tôn là "Gia Định tam hùng". Năm 1799, sau khi chiếm thành Hoàng Đế, chúa Nguyễn Ánh đổi tên thành Bình Định, giao Khâm sai Chưởng hậu quân Võ Tánh cùng Lễ bộ Thượng thư Ngô Tùng Châu trấn giữ.

Từ Phú Xuân (TP.Huế ngày nay), Thiếu phó Trần Quang Diệu cùng Đại tư đồ Võ Văn Dũng dẫn quân Tây Sơn, chia làm 2 đường thủy bộ tiến đánh để chiếm lại thành. Võ Tánh thu quân cố thủ, nhiều lần Tây Sơn khiêu chiến nhưng ông đóng chặt cửa thành. Trần Quang Diệu đắp lũy bao vây, Võ Văn Dũng chặn thủy quân ở cửa Thị Nại.

Đầu năm 1801, sau khi thủy quân Tây Sơn thất trận ở Thị Nại, Võ Văn Dũng gom tàn quân hợp cùng Trần Quang Diệu tiếp tục vây hãm thành. Lương thực cạn kiệt, binh sĩ trong thành buộc phải giết cả voi, ngựa để cầm cự. Trong tình thế nguy nan, chúa Nguyễn cho người lẻn vào thành, khuyên Võ Tánh bỏ thành ra hội quân. Thế nhưng ông bí mật dâng biểu, khuyên chúa nhân lúc Tây Sơn bị cầm chân mà đánh thẳng ra Phú Xuân, "đổi một mạng thần để lấy Phú Xuân là đủ". Chúa Nguyễn Ánh gạt lệ lên đường, nhờ đó chiếm được kinh đô Phú Xuân, thống nhất giang sơn.

Tại thành Hoàng Đế, Võ Tánh lo quân sĩ bị tổn hại nhiều, bèn sai chất củi quanh lầu Bát Giác. Tháng 7.1801, ông bảo Ngô Tùng Châu: "Tôi là võ tướng, nghĩa không thể cùng sống với giặc. Ông là văn thần, tất có thể giữ thân". Ngô Tùng Châu mỉm cười: "Văn hay võ, lòng trung cũng là một thôi", sau đó uống thuốc độc. Hay tin, Võ Tánh than: "Ngô quân đã hơn ta một nước rồi", sau đó tự tay an táng đồng liêu.

Ít ngày sau, Võ Tánh trao khẩu súng cho thuộc tướng, nhắn gửi: "Hãy mang vật này đến nói với Trần Quang Diệu rằng ta xin gửi lại quân lính cho ông ấy". Rồi ông bước lên lầu Bát Giác, châm lửa tự thiêu. Người hầu và một người thiếp tha thiết xin được chết theo, ông khuyên can nhưng họ vẫn quyết, tự hòa vào ngọn lửa đỏ rực trời thành, để lại một cảnh tượng bi tráng khiến hậu thế nghẹn lòng.

Theo Đại Nam liệt truyện, thống binh Nguyễn Tiến Huyên là người nhảy vào lửa chết theo Võ Tánh. Khi dẫn quân vào thành, thấy Võ Tánh chọn cái chết để giữ trọn tiết nghĩa, Trần Quang Diệu không cầm được nước mắt. Ông không xuống tay với binh lính trong thành mà tha cho họ trở về, lại còn hậu táng Võ Tánh, trân trọng như một bậc anh hùng, chứ không coi là kẻ thù.

Trong cơn binh lửa ngút trời, hành động của Trần Quang Diệu trở thành minh chứng hiếm có cho sự nhân nghĩa giữa hai bậc anh hùng đối địch, không chỉ được hậu thế ngợi ca mà ngay chính sử triều Nguyễn cũng ghi nhận.

ẢNH: HOÀNG TRỌNG

Dấu xưa còn vọng

Sau khi Phú Xuân thất thủ, Trần Quang Diệu và Võ Văn Dũng buộc phải rút ra bắc, thành Hoàng Đế lại rơi vào tay quân Nguyễn. Năm 1802, Nguyễn Ánh lên ngôi, lấy niên hiệu Gia Long, sai thu nhặt hài cốt Võ Tánh về Gia Định, một phần tro cốt giữ lại trong thành, dựng mộ ngay trên nền lầu Bát Giác. Trước nền lầu, triều đình lập miếu Bát Giác thờ Võ Tánh, Ngô Tùng Châu cùng 260 tướng sĩ đã ngã xuống.

Năm 1808, trị sở dinh Bình Định dời đi, thành Hoàng Đế dần hoang phế. Đến 1814, nhiều hạng mục trong thành bị tháo dỡ để lấy vật liệu chuyển đi xây trị sở mới, chỉ miếu Bát Giác được giữ lại, dân gọi là Song Trung miếu. Công trình ấy tồn tại đến năm 1946 thì bị tháo bỏ theo chủ trương "tiêu thổ kháng chiến".

Gần mộ Võ Tánh nay có một lầu Bát Giác, nhiều người nhầm là di tích từ thời Gia Long. Tuy nhiên, theo ông Bùi Tĩnh, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Gia Lai (đơn vị quản lý di tích thành Hoàng Đế), lầu Bát Giác này được nhân dân xây lại để thờ và che bia ghi công Võ Tánh, Ngô Tùng Châu.

Theo ông Nguyễn Văn Hòa, nhân viên bảo vệ di tích thành Hoàng Đế, cạnh mộ Võ Tánh trong khuôn viên thành là mộ thống binh Nguyễn Tiến Huyên, mộ Ngô Tùng Châu đã được đưa về quê an táng. Ngày nay, không chỉ người dân địa phương mà cả du khách thập phương khi đến tham quan thành Hoàng Đế đều dừng chân ở lầu Bát Giác để thắp nén nhang tưởng nhớ những bậc anh hùng nhân nghĩa. Mỗi năm, vào ngày giỗ Võ Tánh (26.5 âm lịch), bà con quanh vùng vẫn thành kính mang lễ vật đến cúng, giữ gìn mạch nguồn tri ân suốt hàng trăm năm qua. Ngay tại quê hương nhà Tây Sơn, việc nhân dân kính thờ một công thần triều Nguyễn là điều đặc biệt. Câu ca dao xưa vẫn vang: "Ngó lên ngọn tháp Cánh Tiên/ Cảm thương quan Hậu thủ thiềng ba năm".

Hơn 200 năm đã trôi qua, những trận mưa nắng miền Trung đã bào mòn vết tích, nhưng mỗi tấc đất thành Hoàng Đế vẫn còn vọng chuyện xưa. Vọng về một Võ Tánh kiên trung, một Ngô Tùng Châu tiết liệt và một Trần Quang Diệu nhân nghĩa. Thành Hoàng Đế, vì vậy, không chỉ là dấu tích của một vương triều, mà còn là nơi giao thoa của huyền thoại, nơi hậu thế tìm về để chiêm nghiệm một chân lý giản dị nhưng vĩnh cửu: Ngay giữa khói lửa chiến tranh, nhân cách lớn mới là giá trị làm nên vĩnh cửu.