Năm Quý Hợi (1743, đời vua Lê Hiển Tông), Lê Quý Đôn dự thi Hương và đỗ Giải nguyên (đỗ đầu) lúc 18 tuổi. Sau đó, ông cưới bà Lê Thị Trang ở phường Bích Câu làm vợ. Bà là con gái thứ 7 của Lê Hữu Kiều, tiến sĩ khoa Mậu Tuất (1718). Bà Lê Thị Trang qua đời khi chưa đầy 30 tuổi, để lại cho Lê Quý Đôn 6 người con.
Tuy đỗ đầu khoa thi Hương, nhưng thi Hội mấy lần tiếp theo đều không đỗ, nên Lê Quý Đôn ở nhà dạy học và viết sách trong khoảng 10 năm (1743 - 1752). Sách lịch sử Đại Việt thông sử (còn gọi là Lê triều thông sử) được ông hoàn thành trong giai đoạn này.
Năm Kỷ Tỵ (1749), Lê Quý Đôn lại dự thi Hội, lần này đỗ Hội nguyên. Khi vào thi Đình, ông đỗ luôn Bảng nhãn. Vì kỳ thi năm đó không lấy đỗ Trạng nguyên nên có thể nói ông đã đỗ đầu cả ba kỳ thi.
Tác phẩm Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn Ảnh: T.L
Liên tục viết sách
Sau khi đỗ đại khoa, năm Quý Dậu (1753), Lê Quý Đôn được bổ làm Thị thư ở Viện Hàn lâm, đến năm Đinh Sửu (1757), được thăng làm Hàn lâm viện Thị giảng, và trong năm này ông viết sách Quần thư khảo biện - khảo cứu có so sánh và minh chứng của Lê Quý Đôn về các nhân vật, các sự kiện lịch sử của Trung Quốc từ Hạ Thượng Chu cho đến Đường Tống.
Năm Kỷ Mão (1759), triều đình cử ông làm Phó sứ cùng với Trần Huy Mật, Trịnh Xuân Chú cầm đầu phái đoàn đi sứ sang nhà Thanh (Trung Quốc). Trên đường sang Yên Kinh (nay là Bắc Kinh), Lê Quý Đôn thấy các quan lại nhà Thanh có thói quen gọi đoàn sứ của Đại Việt là "di quan, di mục" (quan lại mọi rợ), ông lên tiếng phản đối, từ đấy họ mới gọi sứ đoàn nước ta là "An Nam cống sứ". Trong chuyến đi sứ này ông đã được các quan lớn triều Thanh như Binh bộ Thượng thư Lương Thi Chinh, Công bộ Thượng thư Quy Hữu Quang và nhiều danh thần khác tìm đến thăm và đối ẩm.
Tác phẩm Vân đài loại ngữ của Lê Quý Đôn Ảnh: T.L
Đặc biệt, khi đến làm lễ ở điện Hồng Lô, Lê Quý Đôn gặp đoàn sứ thần Triều Tiên do Hồng Khải Hi đứng đầu. Sứ đoàn Triều Tiên còn có 2 người nổi tiếng văn hay, chữ tốt là Triệu Vinh Tiến và Lý Huy Trung. Lê Quý Đôn đã tiếp xúc và làm thơ xướng họa với 3 người. Ông còn cho họ xem 3 tác phẩm của mình là Thánh mô hiền phạm lục (ghi chép gương sáng của bậc thánh hiền), Quần thư khảo biện và Tiêu Tương bách vịnh (trăm bài về sông Tiêu Tương). Tài văn chương và ứng đáp của ông làm cho người Triều Tiên phải tôn trọng và khen ngợi.
Năm Quý Mùi (1763), Lê Quý Đôn viết Bắc sứ thông lục (ghi chép về hành trình đi sứ Trung Quốc). Năm Giáp Thân (1764), ông được cử làm Đốc đồng xứ Kinh Bắc, rồi đổi làm Tham chính xứ Hải Dương (Ất Dậu, 1765), nhưng ông đã dâng sớ không nhận chức và xin hồi hưu, ông trở về quê đóng cửa viết sách.
Đầu năm Đinh Hợi (1767), sau khi chúa Trịnh Doanh qua đời, Trịnh Sâm lên nối ngôi, Lê Quý Đôn được triệu về triều, phong làm Thị thư, tham gia biên tập quốc sử, kiêm Tư nghiệp Quốc tử giám. Năm Mậu Tý (1768), ông làm xong bộ Toàn Việt thi lục (bộ sách về thơ chữ Hán của VN từ thế kỷ 10 - 16), dâng lên chúa Trịnh. Năm Quý Tỵ (1773), ông viết Vân đài loại ngữ (được coi là cuốn từ điển bách khoa đầu tiên của VN, bao quát tri thức nhiều lĩnh vực khác nhau).
Đầu năm Ất Mùi (1775), tướng Hoàng Ngũ Phúc đánh Đàng Trong, chiếm được Thuận Hóa. Năm Bính Thân (1776), chúa Trịnh Sâm đặt ty trấn phủ ở Thuận Hóa. Lê Quý Đôn được cử làm Hiệp trấn Tham tán quân cơ. Tại đây, ông soạn bộ Phủ biên tạp lục (công trình sử học - địa chí về vùng đất Đàng Trong dưới thời các chúa Nguyễn, từ 1558 - 1775).
Ông mất ngày 14 tháng 4 năm Giáp Thìn niên hiệu Cảnh Hưng thứ 45 (tức ngày 11.6.1784), hưởng thế 58 năm.
Một tài năng xuất chúng
Lê Quý Đôn nhận được sự đánh giá rất cao từ những người đương thời, đặc biệt là về tài năng học vấn, sự thông minh và phẩm chất đạo đức.
Tiến sĩ Trần Danh Lâm, một người cùng thời, đã đưa ra lời nhận xét rất sâu sắc và toàn diện về thói quen học tập và sự uyên bác của Lê Quý Đôn khi viết lời Tựa cho bộ Vân đài loại ngữ vào năm 1777: "Lê Quế Đường, người huyện Diên Hà, không sách gì không đọc, không vật gì không suy xét đến cùng", "Ngày thường ngẫm nghĩ được điều gì đều viết ngay thành sách, sách chất đầy bàn, đầy tủ, kể ra không xiết".
Phan Huy Chú, tác giả bộ Lịch triều hiến chương loại chí, đã nhận định: "Lê Quý Đôn tư chất khác đời, thông minh hơn người...", "Bình sinh làm sách rất nhiều, khi bàn về kinh sử thì sâu sắc, rộng rãi; mà nói đến điển cố thì đầy đủ, rõ ràng. Cái sở trường của ông vượt hơn cả, nổi tiếng ở trên đời".
.jpg)
